باسێکى مێژووەکى کورد

17

لەپێش (ح.نوح) تەنها چەند نەوەیەکى تەمەن درێژ دەگەیشتەوە سەر (ح.ئادەم)،
تۆفانەکەش سەرتاسەرى بوو گوایەلەمانگى مانگى 17 2600ى تەمەنى( ح نوح)
بووە، هەرچى (رالف لینتون)ە لە کتیبى (شجرە الحضارە)دەلى لە 3500پ ز
تۆفانەکى سەرانسەرى لە جیهان روویدا ، ئەو باسە لە زۆربەى کتێبە
ئاینیەکانى جیهانى وەک (ئینجیل، مانۆى هندى، چیسالپۆکى مەکسیکى، کتێبى
هیندیە سوورەکانى وەک : کتێبى پۆپۆل ڤۆنخ، زەندە- ئاڤێستا، هەروەها لە
کتیبەکانى سۆمەرى و شارستانى تریش ) هاتووە، واتە جهانى بووە، دیارە بەپێى
قورئانى پیرۆز لەشاخى جودى کوردستان گیرساوەتەوە و، هەندێکى تر زیاتر
ووردەکارى دەکەن بە پێى نزارگەکانى مسیحى وموسولمان و یەزیدى ئەوا لە
لوتکەى نیڤاتى جودى چەقیوە ، جارێکى تر مێژووى مرۆڤایەتى لێى دەستى
پآکردۆتەوە، بەپێى هەندآ سەرچاوە شارى (شەرناخ) کە لە نزیک (جودى)یە ماناى
(شارى نوحە).
لەدواى ئەو ڕووداوەش بێجگە لە مێژووى میللەتە باڵادەستەکانى وەک فارس و
ڕۆم و ئاشورى و بابلى و یۆنانى، ئەوانى تر زۆر لێڵە، بەڵام بە مسۆگەرى
سەرۆکى هەندآ دەسەڵات کورد بووینە بەڕەچەڵەک نەک بە کیان و هەستى
نەتەوایەتى، هەلبەتە سەردەمى ئیمپراتۆرى بووە، زۆربەشیان لە ئەسڵدا
دریژکراوەى پەیامێکى ئاسمانى بووبنە، مێژووى ئەو جۆرە دەسەڵاتانە تا
(4500) سالڕ لەمەوبەر قوول دەبێتەوە لە (...لولو، گوتى،جوتى،ماد، کاردۆخى،
کاردوو...) بەپێى هەندآ ڕیوایەت دامەزرێنەرى ئیمپراتۆریەتى ساسانیکان
(ئاردەشیر)ە بەڕەچەڵەک کورد بووە، {بەپێى ئەو نامەیەى کە دۆزرایەوە، بۆى
هاتبوو لە (ئۆردوانى پێنجەم)}،لەوسەردەمى وەک ئیستا نەبووە تا پەیوەندیەکى
سیاسى ویاسایى ڕوون لە نێوان نیشتمان(هەرێم) ونەتەوە(گەل) ودەسەڵاتى سیاسى
هەبێ،بۆیە ئلسایى بوو دەسەلاتێک هەبێ لەسەر نیشتمانێکى تر وبەسەرۆکایەتى
یەکێک کەلەڕەگەزى ئەوانیش نەبێ، وەک زۆربەى دەسەلاتى ئیمپراتۆرەکان لەوانە
ئەسکەندەرى مەکدۆنى دامەزرینەرى یۆنان ودەسەلاتى لە بابل وشارەزوور
بووەلەوێش مردووە ،عوسمانى خەلکى تۆران وناوچەى نزیک چینن دەسەلاتیان
لەئەنادۆل وئۆروپا بووە ، سەلاحەدین لەمیسرو جزیرە ، ..هتد بۆیە مەرج نیە
دەسەلاتیک لەکوردستان حوکمى کردبێ کورد بووبێ یان پیچەوانە، ئەوانە
بەئاسانى ناسەلمێندرێن ،هەربەنمونە لەلایەک عەرەبەکان دەڵێن ئاشورىو
سۆمەرى باپیرانى ئیمەن لەولایەش کوردیش دەلێن سۆمەرى کوردن ،کەچى وا
نەوەیان ماوە نەکوردن ونە عەرەبیشن ،بۆیە زەحمەتە بسەلمیندرى میدیەکانیش
کورد بووبن ،سەرەڕاى ئەو ڕاستیانەى سەرووش ئینجا میدیەکان دەسەلاتیان
زیاتر لەناوچەى ئیرانى ئیستابووە،تائیستاش میرنشینەکى بچووکیش لەئاسیا
ماوە بەناوى میدیا ، ئیتر کوا بەلگەى راستەقینە کە ئەوانە کورد بووینە
،مادام بەناوى کورد وکوردستان نەبووبێ بەزەحمەت ئەو ناسنامانە دیارى
دەکرێ، هەتا پاش ئیسلامیش دەوڵەتى ئەیوبى و ئیمارەتەکانى کوردى و
ڕاپەڕینەکانى سەرەتاى سەدەى بیستەمیش بەناوى نەتەوایەتى و نیشتمانى
کوردستان نەبووە، ئەوەش نەک کورد بەڵکو هەموو میللەتان وابووینە پەیوەستە
بە قۆناغى مێژووى خۆى، پێناسى کۆن و ناوەڕاست و ئێستا و داهاتووى نیشتمان
و نەتەوە گۆڕاوەو دەگۆڕێ، جاران بەو پارچە موڵکەى خۆیان وتووە (مەفتەن)
دواى دێیەکەو ناوچەى خێڵەکەیان( لەعرەبى دییرە- لەکوردیش هۆبە)ى پێ
دەووترێ، ئەوڕۆش بە نیشتمانى نەتەوەیی دەووترى، لە سەردەمى خەلافەت بە
خاکى هەموو ئیسلامیان وتووە (داراڵاسلام )، ڕەنگە لە داهاتوو و لە (عولمە)
بە هەموو سەرزەوى بگۆترآ نیشتمان، بۆیە زۆر چەوتن ئەوانەى بە پێناس و
واقعى ئێستا دادگاى مێژووى رابردوو و داهاتووى ڕووداوەکان و کەسایەتیەکانى
کوردى دەکەن.
ئەوەى ڕوونیشە لەپێش ئیسلام ئەو کوردستانە کەوتبووە نێوان ڕۆم و فارس،
هەرجارەى یەکێکیان داگیرى دەکرد و سەرانە و زۆردارى و بێگارى و
ڕفاندن...بە سەردا سە باندبوو .
هەروەها لەڕووى کۆمەڵایەتیشەوە ڕێبازى (مازدەک) و (مانى)یان لەنێو
بڵاوکرابۆوە، جۆرە لیبرال دیموکراسى و سۆشیالیستیەکى کۆمەڵایەتى و جنسى
وابوو کەس خاوەنى خاوخێزانى خۆى نەبوو، مافى کچێتى و شەوى یەکەمیشdivine
right at the king) )بۆ میرەکان بوو، خەڵکى کورد لەوپەڕى بارى ئابوورى
کۆمەڵایەتى و سیاسى خراپ دابوو، زۆر پەرۆشى ڕزگارکەرێک بوون، بۆیە هەر
ناوبانگى ئیسلام و دادگەریەکەیان بیست، خەڵکە ژیرەکانیان هەر لە ساڵى
(14-16)ى کۆچى (گابانى کوردى) بەنوێنەر نارد پەیوەندى بە ئیسلامەوە کرد و
ڕێکخستنەکانى بەنهێنى بەکوردستان بڵاوبۆوە، هەربۆیەش لە جەنگەکانى ئیسلام
دژى فارس و ڕۆم لە کوردستان هیچ بەرگریەکى واى سوپاى ئیسلام نەکرا،
بەپێچەوانەوە بەپێى ریکەوتنەکانى گاوان ودوایش (سەعد لەگەل دێلم)کەبووە
هوى سەرکەوتنیان بەسەر سوپاى روستەم و ئیتر سوپاى ئیسلامى لەئیراق لەژیر
دەستى کورد بووە ، لە هەندآ شوێن دەبووە ڕاپەڕین (لە وانە ناوچەى
شارەزووە)لەدژى زۆرداریەکانى فارس، چونکە ئیسلام هێزێکى داگیرکەر نەبوو،
بەڵکو بەرنامەیەکى هەمەلایەنى ژیانى پێبوو، مەبەست گەیاندنى بەرنامەکە
بوو، بەپێچەوانەى سیستەمى ئیمپراتۆریەتى و نەریتى پەلامارى و زاڵى ئەو
سەردەم. بۆیە لەدواى ئیسلام بوونیان خۆیان دەبوونە خاوەنى، ئەگینا لە
دروستکردنى دەوڵەتى مەدینە تەنیا (2000) موسڵمانێک هەبوو، چۆن بەشى هەموو
دنیاى کرد.
،هەریەکە لە مرتەزا موتەهییرى لە کتیبى (الحجاب) و ویل دیورانت لە (قێە
الحچارە)باسیان لە کیسراى ئەو سەردەم کردووە ،چۆن خاوەنى 3000ژن بووە
ئینجا نامەى بۆکیخوایەکانى ناردووە تیایدا وەسف ونیشانەى ئافرەتى
بۆناردوون تا لەسەر ئەو وەسفەزیاتر ئافرەتى بوبنیرن ،بەکوردستانیشەوە ،
هەندآ لەو وابەستەکوردانەش لە میر و سیخوڕەکانى هەوڵى بەرگریان داوە،وەک
سەروک جاشەکانى ئیستا ، لێرەوەوە هەندآ لەنووسەرە عەلمانیەکان تەقەلایان
داوە بۆ پاساوى عەلمانیەتى ئێستایان بیسەلمێنن کە ئەو سوپایەى ئیسلامیش
هەر داگیرکەر بووە، پێستێکى نووسراویان دروست کردووە (کە ئێستا لە مەتحەفى
بەریتانیایە) گوایە باس لە زوڵم و زۆرى سوپاى ئیسلام دەکات.. بەڵام بە
پشکنینێکى سەرەتایى دەردەکەوآ کە وەک مەسەلەى (انسان پلتداون) تەزویرەو
بەس ، ئەگەر بە وردى سەرنج بدەینە ووشەکانى سەر ئەو پێستە دەبینى زۆربەى
لە نەریتى شین گێڕانى ئافرەتانى دەرسیم وەرگیراوە (هورمزگان رمان، ئاتران
کوڤان...هتد)، ئەو هەڵبەستە لە کتێبى (بەیتار نوورى دەۆسیمى) تۆمارکراوە .
باشترین بەڵگەش بۆ خۆشەویستى خەڵکى کوردستان بۆ ئیسلام ودوور لە توبزیایەتى ، ئەوا:
1-یەکسەر ناوى مناڵەکانى کورد لەو سەردەمى تا ئێستاش هەموو بووە (محمد،
عمر، على، عوسمان...هتد.) کەچى ناوێک نەبووە (یەزدەجورد) یان (هەرقەل) وەک
ئێستاش نیە بەناوى (ئەتاتۆرک) یانە(ێدام) یان (بهلوی) یان (لینین) یان
(مارکس)(بوش)...هتد.
2-لە کوردستان دیاردەى هەڵگەڕانەوە هەرگیز ڕووى نەداوە نە لەکاتى بەهێزى ئیسلام و نە لەکاتى بآهێزییەکەشى.
3-ئەو هەموو سەرکردەو والى و زانا و هونەرمەند و ڕۆشنبیرى لێ پەیدابوو.
4-تا ئێستاش ناسنامەو کەلتوورى میللەتى کورد هەر ئیسلامە، لەگەلڕ بآهێزى
ئیسلامیش.تائەو ساتەش ئاینى ئیسلام لەگەل بێ خاوەنیشى هیشتا زورلەپێش
مدرسە عەلمانیەکانە کە دەسەلاتیشى لە پشتە ،هەربەنمونەیەکى بەراورد
،ئەومیللەتە سالێ جاریک 30 روژ بو ئەو ئیسلامە بە روژى دەبى، کەچى
هەمووعەلمانیەتى کورد هەمووعەلمانیتى سەرزەوىو عەلمانیەتى جنیش بێنە
یارمتەى ناتوانن والەو میللەتە بکەن تەنها سەعاتیک بو سەرکردەیەکى عەلمانى
وەک مارکس،میکافیلى ،روسو ،میشیل عەفلەق ...بەرۆژى بن ،کەواتە لەکونەوەو
ئیستاش کلیلى گوران ئاینە نەک ئایدیولوژبیاى بەشەرى ،ئەو ئاینەش لەلاى
کوردان بە جیدى تر وەرگیراوە، بەو شێوەیە کورد مێژووى ڕاستەقینەى بۆ دروست
بوو، سەرەڕاى بەدکارى هەندآ لە خەلیفە و سوڵتانەکان، بەڵام کورد شەخێیەت و
دەسەڵاتێکى زۆرى پەیداکرد و لە بوارەکانى ئابوورى و زانستى و سیاسى
کۆمەڵایەتى و هونەرى و عەسکەرى سایکۆلۆژى و شارستانى بوژایەوە تا ئەو
ڕادەیە بۆ یەکەم جار سەرکردایەتى جیهانى کرد لە دەوڵەتى (ئەیووبى) بۆ
ماوەى سەدەیەک.
دەبآ ئەوە بزانین تا سەدەى (19-20) هەستى نەتەوایەتى نەبووەو نە پێویستیش
بووە، بەڵام خەڵکانێکى بەتوانا بووینە بۆیە دەورى گرنگیان وەرگرتووە و
تەنانەت (تەیمورى لەنگ) لە بیرەوەریەکانى خۆى دەڵآ: (لە بەغدا بەرەو شام
بەڕآ کەوتن، ئامۆژگاریان کردم کە خۆم لە خێڵە کورد و دورزەکان لادەم، خۆشم
لێ لادان)، لە کۆنەوە مەسەلەیەکى یۆنانى هەبووە بەناوى (گرێى کۆرتیون)
واتە گرآکوێرە، ناویان لەکورد نابوو (گرێى کۆرتیون)، دەبان ووت هەرچى
بیەوآ گرآکوێرەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بکاتەوە و بەسەریدا زالڕ بێت، ئەوا
دەبآ یەکەم جار لەگەلڕ کورد ڕێک کەوآ، هەروەک ئەسکەندەرى مەکدۆنیش بەهۆى
کردنە وەى (کۆرتیون) ى کورد بەسەر ئەو ناوچەیە زالڕ بووە بەراى یونانیەکان
،هۆلاکۆش زۆر بەزەحمەت هەولێرى داگیرکردو ئینجا واڕێک کەوتن هەولێر
بە70000میسقال زیو بداتەوە سەرکردە کوردەکان وجارێکى تر هۆلاکۆ نەیەتەوە
ئەو ناوچانەى کوردان .
بەم شێوەیە کورد لە سەردەمى خەلافەت سنوورى بوونى گەشایەوە، لەپشت
تەورێزدا دەستى پآدەکرد بۆ گەیلان و خوار بەدرەوجەسان و خوارووى موێلڕ و
بەشێکى گەورەى سووریاى ئێستا و ناوجەرگەى ئەنادۆلڕ ، هەروەک لە (
لەبەندەکانى 62-63-64ڕێکەوتنەکەى سیڤەر)یش دواى لە لیژنەکەى تەحکیمى
ویلایەتى موسڵیش ئەو سنوورە بۆ کورد دەستنیشان کراوە تادەسەلاتى خەلافەت
مابوو،دواى هاتنى عەلمانیەت سنوورى کوردستان تەسک بۆوە بۆ نیوە وەک ئێستا
دەیبینین ، هەربەردەوامە لە بەتورک و بەعەرەب کردن، کورد هەتا لە بارە
هەرەخراپەکانى خەلافەتى عوسمانیش پایەى باشیان هەبوو (وەزیر، سەرۆکى شورا،
سەفیر و والى و شێخ الاسلام...هتد.) هەتا لە زەمانى (ملکى)یش شەخێیەتى
کورد و بوونەکەى بەهێزتر بوو تا لە زەمانى (کۆمارى). بەو شێوەیە تا
عەلمانیەت تۆختر بوو، چارەنووسى کورد ڕەشتر بووە .
سەرەتاى مەینەتى یەکانیشى لە پەیمانە نهێنیەکەى 1916ى سایکس-پیکو -سازانۆڤ
دەستى پێکرد و لە (لۆزان 1923) دابەشیەکە پەیڕەو کرا بە دەست خۆشى سۆڤیەت
و عەلمانیەتى ناوچەکە، مێژووى ڕاستەقینەى مەینەتى لە 3/ئادار/1924 دەستى
پێکرد، ئەو ڕۆزەى (مستەفا کەمال) بڕیارى (نەمانى خەلافەت) و لێک
جیاکردنەوەى (ئاین لە سیاسەت)ى دایە دەنگدانى پەرلەمان و تاریکەشەو باڵى
بەسەر میللەتى کورد کێشا، هەردوو مقەسى دەرەوەو ناوەوە جەرکى کوردیان بڕى.
بەکورتى مێژووى مەینەتى کورد لەو ساتیەوە دەست پآدەکات کە بارى جیهانى و ناوچەکە بەوشێوەیە بوو:
1/کۆتایى هاتنى خەلافەت.
2/سەرکەوتنى هاوپەیمانان لە جەنگى جهانى یەکەم(1914-1918) و داگیرکردنى ناوچەکە لەلایەن ئینگلیز و فڕنسا.
3/هاتنى فکرى عەلمانى و نەتەوەگەرى.
4/پەیڕەوکردنى (سایکس- پیکۆ) و دابەشکردنى میراتى خەلافەت و دروست کردنى
دەوڵەتە نەتەوەییەکان (وەک عێراق و سوریا و تورکیا و...هتد.).
+ ئەم دوو هەنگاوە مێژووییە: داگیر و دابەشکردنى کورد و پەیدابوونى فکرى
عەلمانى بەتایبەتى فکرى مارکسى کارێکى زۆرى هەیە لەسەر پەیدابوون و
ناوەرۆکى ئایدۆلۆژیەتى حزبە کوردستانى یەکان وەک لەدواییدا باسى دەکەین